Adv.
I.
(gant ur v.)
A. (en egor)
[1499, 1659, 1732, 1850, 1904, 1985] Hep bezañ a-stur gant ur roud bnk., gant ahel udb.
[1499] Kouezhañ a-dreuz. Lakaet en deus e dog a-dreuz war e benn. [1850] Kouezhet eo a-dreuz warnon.
[1985] Chomet eo ar c'hefioù a-strew amañ hag ahont, a-dreuz hag a-hed.
B.
1. [1659] Hep mont gant ur roud bnk., gant ahel udb., hep ober tra pe dra hervez ur roud bnk., hervez ahel udb.
[1659] Mont a-dreuz pe a-gostez.
Troc'hañ udb. a-dreuz. Sellet a-dreuz dre e lunedoù. Lakaat plouz a-dreuz hag a-hed d'ober ruskennoù.
&
Heskennat a-dreuz-neudenn : o troc'hañ gwiad ar c'hoad.
2. (db. an tachennoù, an arroudoù ; gant ur v. a denn d'an dilec'hiañ)
[1732, 1943] Dre, dre greiz ul lec'h, un tolead bnk.
Mont a-dreuz d'ul lec'h bnk, war-du ul lec'h bnk, dre ul lec'h bnk.
&
[1904] A-dreuz-penn : a-dreuz, da vat.
Mont a-dreuz-penn d'ar parkeier.
&
(db. an avel)
C'hwezhañ a-dreuz-vor : c'hwezhañ eus ar mor etrezek an douar.
&
Tr. adv.
[1659, 1732, 1850, 1904] A-dreuz hag a-hed, [1659, 2015] a-hed hag a-dreuz,
[1878] Goude bezañ furgutet dre bevar c’horn an ti, a-dreuz hag a-hed, ez ejont diwar herr d’ar c’hrevier, d’ar grañjoù ha d’ar sanailhoù [...].
[2015] Komzet hor boa a-hed hag a-dreuz.
Mont, galoupat a-dreuz hag a-hed.
[1904] a-dreuz hag a-benn, a-dreuz hag a-dal : a-zehoù hag a-gleiz, amañ hag ahont.
Daoust ma seblant techet da bompadiñ a-dreuz hag a-dal.
&
[1732] Ober udb. a-dreuz hag a-hed : dreist penn-biz, gant mall ha nebeut a aket.
3. Dre ast.
Hep mont eeun.
[1732, 1850] A-dreuz en deus graet an irvi : n'eo ket aet eeun evit o ober. [1850] Nag a-eeun, nag a-dreuz.
4. (db. ar bigi)
KOUEZHAÑ A-DREUZ, [1732] OBER KOSTEZ A-DREUZ : dilec'hiañ betek ma vo ar vag a-skouer gant roud an avel pe gant red an dour.
Pa ne sent ken ar vag ouzh he stur e kouezh a-dreuz. [1732] Ober kostez a-dreuz gant ar gouelioù.
&
LAKAAT A-DREUZ : lakaat ar vag evel-se, evit pesketa da skouer.
C.
1. (db. oberoù an dud)
[1732] A-vras.
[1732] Prenet en deus ar staliad-hont holl a-dreuz : a-vras gant kement tra a oa er stal. Kargañ patatez a-dreuz : hep o dibab.
2. (db. an darvoudoù)
[1732, 2013] A-enep ar pezh zo mat, spletus.
[1732] A-dreuz ez a pep tra gantañ. [2013] Evel pa vije dastumet holl an oberenn veur-se en un draig aet "a-dreuz" e-kerzh ar savidigezh. Pellgomzit din mar c'hoarvez udb. a-dreuz.
3. (db. emzalc'h, obererezh an dud)
[1732] A-enep ar pezh a zleer ober.
[1732] Pep tra a ra a-dreuz.
4. Trl.
(db. stad bred an dud)
[1659, 1850] Sellet a-dreuz ouzh ub : sellet a-gorn outañ, ober selloù drouk outañ.
[1659] Sellet a-dreuz pe a-gorn. [1850] Sellet en deus a-dreuz ouzhin.
&
Emañ e benn, e spered a-dreuz : imoret-fall eo.
&
Trl.
[1732] Mont a-dreuz ganti : Na vezañ eeun en e gomzoù pe en e oberoù e-keñver ub., udb., evit e douellañ pe evit mont e-biou d'ur skoilh bnk prl.
[1732] Aet eo a-dreuz ganti.
5. Trl.
Chom a-dreuz gant e hent : paouez gant udb.
Pout e oa da zeskiñ setu ma chomas a-dreuz gant e hent ha ma tistroas da gaout e dud.
D. Trl.
[2015] Kompren an traoù a-dreuz : na gompren ar pezh a lavarer, a zispleger.
&
Komz a-dreuz hag a-hed, a-hed hag a-dreuz : komz hep prederiañ tamm, hep teurel an disterañ pled d'ar pezh a lavarer.
&
Troc'hañ ur yezh a-hed hag a-dreuz : he c'homz fall-tre.
II.
Stn
Trl.
[1732, 1904] N'eo ket eeun.
[1732] Un alez a-dreuz. Ur fri a-dreuz. [1732] Ar pezh a zo a-dreuz.
&
[1850] Un hent a-dreuz : un hent treuz.
[1850] Deuet eo eno dre an hent a-dreuz.
[1877] A-dreuz ar vro e oamp aet betek Benac’h, rak anaout mat a raemp an hentoù a-dreuz kerkoulz hag an hentoù-bras.
&
Selloù a-dreuz : selloù drouk, a-gorn.
&
Un hanter komz a-dreuz.
Référence :
LDJM.1
pg (regarder dn) coin de l'oeil
a-hed hag a-dreuz
ahet hag a dreus
1659
Référence :
LDJM.1
pg (de) costé (& d'autre), au long (& au large)
a-dreuz
a dreuz
1659
Référence :
LDJM.1
pg (de) biais
a-dreus hag a-hed
a dreus hag a het
1659
Référence :
LDJM.1
pg (a) tort (& a droict)
monet a-dreuz ganti
mônet a dreuz gadhy
1732
Référence :
GReg
pg (aller de) côté (de biais, biaiser)
alez a-dreuz
alez a dreuz
1732
Référence :
GReg
pg allee
a-dreuz
a dreuz
1732
Référence :
GReg
pg a travers, (en) bloc (tout ensemble), en travers (de travers)
a-drez
a drez
1732
Référence :
GReg
pg a travers
a-drez
a-dres
1732
Référence :
GReg
pg (de) biais (de travers)
pep tra a ra a-dreuz
peptra a ra a-dreuz
1732
Référence :
GReg
pg (de) biais (de travers)
a-dreuz e ra pep tra
a-dreuz e ra peptra
1732
Référence :
GReg
pg (de) biais (de travers)
a-dreuz ez a pep tra gantañ
a-dreuz ez a peptra gand-hâ
1732
Référence :
GReg
pg (de) biais (de travers)
bezañ a-dreuz
beza a-dreuz
1732
Référence :
GReg
pg biaiser (n'être pas droit, être posé obliquement)
a-dreuz
bet a-dreuz
1732
Référence :
GReg
pg biaiser (n'être pas droit, être posé obliquement)
mont a-dreuz ganti
mont a-dreuz gandhy
1732
Référence :
GReg
biaiser (n'agir pas sincérement)
aet a-dreuz ganti
ëet a-dreuz gand-hy
1732
Référence :
GReg
biaiser (n'agir pas sincérement)
prenet en deus ar stalad-hont holl a-dreuz
prénet èn deus ar stalad-hont oll a dreuz
1732
Référence :
GReg
pg (il a acheté toute cette boutique en bloc)
ober kostez a-dreuz
ober costez a dreuz
1732
Référence :
GReg
pg bouliner (aller à la bouline)
ober kostez a-dreuz gant ar gouelioù
ober costez a dreuz gand an goëlyou
1732
Référence :
GReg
pg bouliner (aller à la bouline), capeer (ou, capeyer, mettre le vaisseau à la cape)
ober a-dreuz hag a-hed, e-c'hiz ma teu
ober a dreuz hac a hed, è c'hiz ma teu
1732
Référence :
GReg
pg brocher (faire à la hâte)
graet a-dreuz hag a-hed, e-c'hiz ma teu
great a dreuz hac a hed, è c'hiz ma teu
1732
Référence :
GReg
pg brocher (faire à la hâte)
ober a-dreuz hag a-hed
ober a dreuz hac a hed
1732
Référence :
GReg
pg brocher (faire à la hâte, & avec négligence, comme quand on travaille pour un Prêtre, ou, pour un Gentilhomme, qui font valoir leurs terres par main)
sellet a-dreuz
sellet a dreuz
1732
Référence :
GReg
pg (regarder du) coin (de l'oeil)
a-dreuz
1732
Référence :
GReg
pg (à) contre sens (à rebours), (de) côté (de biais)
a-dreuz hag a-hed
a dreus hac a hed
1732
Référence :
GReg
pg ab, atome (a tors & à travers)
an aer, an dour, ar gwer, ar skant-maen, ar c'horn a zo splann, a zo ker sklaer ma weler a-dreuz dezho
an ear, an dour, ar guëzr, ar scand-mean, ar c'horn a so splan, a so qer sclaer ma vellér a dreuz dezo
1732
Référence :
GReg
pg (l'air, l'eau, le verre, le talc, la corne sont des corps) diaphanes
monet a-dreuz d'ar mor, a-dreuz d'an aer
mônet a-dreuz d'ar mor, a-dreuz d'an ear
1732
Référence :
GReg
pg fendre (les mers, fendre les airs)
Référence :
GReg
pg guingois (Qui est de guingois.)
a-dreuz hag a-hed
a dreûz hag a héd
1850
Référence :
GON.II
pg treûz
a-dreuz
a-dreûz
1850
Référence :
GON.II
pg a-dreûz (A travers ; De travers ; En travers ; Indirectement ; Latéralement ; Qui est de travers ; Indirect ; Latéral. De plus, en bloc. Tout ensemble) ; treûz.
Deuet eo eno dre an hent a-dreuz.
Deûd eo énô dré ann heñd adreûz.
1850
Référence :
GON.II
pg a-dreuz (Il est arrivé là par une voie indirecte).
Kouezhet eo a-dreuz warnon.
Kouézed eo adreûz war-n-oun.
1850
Référence :
GON.II
pg a-dreûz (Il est tombé en travers sur moi).
Nag a-eeun nag a-dreuz
Nag a-éeun nag adreûz
1850
Référence :
GON.II
pg a-dreûz (Ni directement, ni indirectement).
Sellet en deus a-dreuz ouzhin.
Selled en deûz adreûz ouz-in.
1850
Référence :
GON.II
pg a-dreûz (Il m'a regardé de travers).
deuet eo eno dre an hent a-dreuz
deûd eo énô dré ann heñd adreûz
1850
Référence :
GON.II
pg a-dreûz
a-dreuz hag a-hed
adreûz hag ahéd
1850
Référence :
GON.II
pg a-dreûz (A tort et à travers).
a-dreuz
adreûz
1850
Référence :
GON.II
pg adreûz (A travers ; De travers ; En travers ; Indirectement ; Latéralement ; Qui est de travers ; Indirect ; Latéral. De plus, en bloc. Tout ensemble).
« Gouiziekoc'h evito, skrivañ ha lenn a ran, / Galleg ha brezhoneg ivez a ziskolpan / Koulz a-dreuz hag a-hed, n'eus forzh e pe zoare ; / Petra vir 'ta neuze, / N'am be eost evelto ? »
» Gwisiekoc'h evit-ho, skriva ha lenn a rann, / » Gallek ha brezounek ive a ziskolpann / » Koulz a-dreuz hag a-hed, n'euz forz e pe zoare ; / » Petra vir 'ta neuze, / » N'am be eost evel d-ho ? »
1867
Référence :
MGK
p90
A-dreuz ar vro [e] oamp aet betek Benac’h, rak anaout mat a raemp an hentoù a-dreuz kerkoulz hag an hentoù-bras.
Adreuz ar vro oamp eat beteg Benac’h, rak anaout mad a reamp an hentchou adreuz kerkouls hag an hentchou braz.
1877
Référence :
EKG.I.
p.63
Ker buan an archerien, an eil war-lerc’h egile, evel chas chase o vont dre un ode vaen hanter distank, a ziskennas dre ar skalier-se er jardin hag a c’haloupas a-dreuz hag a-hed evit klask o eskob kollet.
Ker buhan an archerien, an eil varlerc’h egile, evel chas chase o vont dre eun ode vean anter distank, a ziskennaz dre ar skalier-ze er jardin hag a c’haloupaz a-dreuz hag a-hed evit klask ho eskop kollet.
1877
Référence :
EKG.I.
p.15
Bale pell pe bale a-dreuz en doa graet, rak tremen kresteiz [e] oa pa zigouezhas dirak un ti.
Bale pell pe bale adreuz en doa great, rak tremen kreisteiz oa pa zigouezaz dirag eun ti.
1877
Référence :
EKG.I.
p.43
Pebezh dispac’h ha pebezh freuz a reas va zenn e-touez ar soudarded ! Lod anezho a chomas souezhet ha mantret ; lod all a bec’he hag a gomze a-dreuz hag a-hed ; holl e oant distroet war-zu al lec’h m’edon-me ennañ o klask gwelet an hini en doa tennet.
Pebez dispac’h ha pebez freuz a reaz va zenn etouez ar zoudarded ! Lod anezho a jomaz souezet ha mantret ; lod-all a bec’he hag a gomze a-dreuz hag a-hed ; oll oant distroet varzu al leac’h m’edon-me enn-han o klask guelet an hini en doa tennet.
1878
Référence :
EKG.II
p.89
Goude bezañ furgutet dre bevar c’horn an ti, a-dreuz hag a-hed, ez ejont diwar herr d’ar c’hrevier, d’ar grañjoù ha d’ar sanailhoù : klask a rejont e-touez ar foenn hag e-touez ar c’holo : kement a yoa a voe furchet, mes ne voe ket kavet muioc’h er-maez eget en ti.
Goude beza furgutet dre bevar c’horn an ti, a-dreuz hag a-hed, ez ejont divar err d’ar c’hreier, d’ar grainchou ha d’ar sanaillou : klask a rejont etouez ar foenn hag etouez ar c’holo : kement a ioa a oue furchet, mez ne oue ket kavet muioc’h er meaz eged enn ti.
1878
Référence :
EKG.II
p.69
Paotred ar Menez, e-lec’h dont dre an hent-bras, a c’hell kemeret an heñchoù a-dreuz, ha pet hent-treuz n’eus ket ac’halen da Landivizio ?
Paotred ar Menez, e leac’h dont dre an hent braz, a c’hell kemeret an hentchou a-dreuz, ha ped hent-treuz n’euz ket ac’halenn da Landivicho ?
1878
Référence :
EKG.II
p.108
a-drez
adrez
1904
Référence :
DBFV
pg adrez (en travers, de travers, obliquement ; [marché] à forfait)
a-drez hag a-benn
adrez hag aben
1904
Référence :
DBFV
pg adrez (tout droit et de travers)
a-drez hag a-hed
adrez hag a hed
1904
Référence :
DBFV
pg adrez (en long et en large, de tout côté))
— Faziañ a rez, eme Artaios ; kelennet fall ez out bet, sklêrijennet a-dreuz, touellet gant da vistri.
— Fazia a rez, eme Artaios ; kelennet fall ez out bet, sklerijennet a-dreuz, touellet gant da vistri.
1924
Référence :
SKET.II
p.44
Melen evel lêr kozh o c’hroc’hen, du ha diwevn o blev, bihan hag a-dreuz o daoulagad ha tougn o fri.
Melen evel ler koz o c’hroc’hen, du ha diwevn o bleo, bihan hag a-dreuz o daoulagad ha tougn o fri.
1924
Référence :
SKET.II
p.65
Bilzig a sellas a-gorn ouzh ar barner, hag a-dreuz ouzh an div wialenn.
Bilzig a zellas a gorn eus ar barner, hag a-dreuz eus an diou wialenn.
1924
Référence :
BILZ1
Niverenn 40, p.895 (Miz Ebrel 1924)
Ar werennad kentañ a domme dezhe o c’halon, a sklaerae mammenn o lagad ; siwazh ! an eilvet a lakae an tan da ruilhañ a-dreuz dre o gwazhied, en o empenn an alter da verviñ.
Ar werennad kenta a domme d’ê o c’halon, a sklerae mammenn o lagad ; siouaz ! an eilved a lakae an tan da ruilha a-dreuz dre o gwazied, en o empenn an alter da vervi.
1924
Référence :
BILZ1
Niv. 47, p.1122 (Miz Du 1924).
Ar vag vihan a zo friket war ar pont ; an delezioù, ar roñvioù a ruilh, a ziruilh, a-dreuz hag a-hed.
Ar vag vihan a zo friket war ar pont ; an deleiou, ar ronviou a ruilh, a ziruilh, a-dreuz hag a-hed.
1925
Référence :
BILZ2
p.172
a-dreuz hag a-hed
1931
Référence :
VALL
pg à tord et à travers
E strizhenn an "Dorioù Houarn" e kaver evel-se kevioù dezho 40 m donder bet kleuzet gant froud foll an Donau (Danube) o tigeriñ e hent a-dreuz aradennad ar C'harpatoù.
1943
Référence :
TNKN
p21
An hini gozh gant he c’hoef n’oa ket bet kannet, hag he chal a-dreuz war e c’hein, a rae ur c’houblad c’hoarzhus gant an Amerikanez gran : ne gomzent nemet dre sinoù, rak unan ne ouie ket galleg, hag eben ne ouie ket brezhoneg.
An hini goz gant he c’hoef n’oa ket bet kannet, hag he chal a-dreuz war e c’hein, a rae eur c’houblad c’hoarzus gant an Amerikanez gran : ne gomzent nemet dre sinou, rak unan ne ouie ket galleg, hag eben ne ouie ket brezoneg.
1944
Référence :
EURW.1
p.189
Lom a gemeras ur skourjez, ha, dao ! an duchenn a zraskas tennoù er glud, a-hed hag a-dreuz.
1944
Référence :
ATST
p.129-130
Azezañ a ra hag ec'h en em daol da brederiañ ha da huanadiñ, e-keit ha ma kendalc'h ar soudard da gerzhout a-dreuz hag a-hed d'ar sal.
Azeza a ra hag ec'h en em daol da brederia ha da huanadi, e-keit ha ma kendalc'h ar soudard da gerzout a-dreuz hag a-hed d'ar sal.
1960
Référence :
PETO
p44
Da gentañ e sko an heol war ho penn, hag e-kreiz an deiz ne vez mouch[-]avel ebet e neblec'h ha neuze, pa 'z eo bet devet an divarradurioù, ez eo chomet ar c'hefioù a-strew amañ hag ahont, a-dreuz hag a-hed, setu ma ranker pignat, c'hoari kempouezig, gaoliata ha lammat, sankañ er pri chomet da boulladañ, ha neuze bezañ flemmet puilh gant un doare linad hag a gresk paot a-walc'h el lec'hioù dizolo.
1985
Référence :
DGBD
p58
krevier moc'h dizimplij, marchosioù chomet goullo, an avel a ziskante ur maen-glas bennak diouzh o zoenn, ne veze ket stanket an toull, intrañ a rae ar glav, padus ha pennek, pri ar mogerioù, hag un deiz bennak, setu, un tamm moger a zisac'he, a-dreuz ez ae framm an doenn, a-barzh flastrañ, un deiz, etre mogerioù dismantret.
1992
Référence :
EAZB
p. 28
Da ziwezhañ ez eus fellet din komz diwar-benn an dra-se pa'z eo gwir ez eo alies ar goulenn kentañ a vez savet ouzhin, evel pa vije dastumet holl an oberenn veur-se en un draig aet "a-dreuz" e-kerzh ar savidigezh.
2013
Référence :
LLMM
Niv. 399, p. 23
Ouzhpenn-se e sikour evel-just ar stourmoù feuls-se da zibolitikaat ha da gompren a-dreuz ar feulster-se, abalamour ez int dreist-ordinal hag a-wechoù damsklaer (feulster ar stourmerien emren da skouer).
2015
Référence :
DISENT
p40
Bepred e c'hall an traoù mont a-dreuz, hag hoc'h enebourien tremen deus ar gourdrouz d'ar feulster.
2015
Référence :
DISENT
p107
Ur ger a-dreuz ha setu kollet ar c'hrogad ganeoc'h rak a-drugarez d'ar ger-se e vo tu dezhe tamall deoc'h bezañ feuls ha dichek.
2015
Référence :
DISENT
p139
Komzet hor boa a-hed hag a-dreuz.
2015
Référence :
EHPEA
p180
Étymologie
Termen savet diwar an araogenn "a" hag ar ger "treuz".