I.
A.
1. Meskad gouzer ha fank loened, breinet dre c'hoiñ en ur bern, a lakaer en douar evit e demzañ.
Dispenn, fuilhañ, ledañ skuilhañ, stlabezañ, teuler teil war ar parkeier. Douarañ an teil. Ur bern teil. Teil deñved, teil kezeg, teil marc'h, teil saout, teil yer
&
Teil fresk, teil kriz : nevez-skarzhet a-zindan al loened, nevez-verniet
&
Teil tomm : e go.
&
Teil brein, teil kozh, teil poazh, teil yen : mat da vezañ lakaet en douar
&
Teil nerzhus : teil mat, teil zo nerzh ennañ evit strujusaat an douar
An teil deñved zo teil nerzhus
&
PEMDEZ
Teil kristen : fank tud
2. (db. al loened)
Bleizig-teil : Amprevan bras a doull garidennoù en douar hag a dorr ar gwrizioù, noazus-kenañ el liorzhoù, e anv spesad Gryllotalpa gryllotalpa.
3. Trl. kv.
Bezañ gleb evel an teil, gleb-teil, gleb-dour-teil, gleb-par-teil : gleb-tre.
&
Paour evel Job war e vern teil : paour-tre.
&
Trl. skeud.
Bezañ, kaout udb. d'ober teil, oc'h ober teil : kalz muioc'h eget ma'z eus ezhomm, a-vil-vern.
Ar re-se o deus arc'hant d'ober teil. Er mor-se ez eus brizhilli, sardin d'ober teil. Patatez oc'h ober teil.
&
PEMDEZ
Ober teil tomm (en e wele) : chom pell en e wele (dre leziregezh, diwar gleñved).
&
Kas, lakaat, teuler ub. war an teil : e rivinañ.
&
Bezañ war an teil : bezañ rivinet.
Debret e beadra ha marvet war an teil.
4. Dre gunuj. (db. an dud)
Den drouk ne zellez nemet dispriz.
Me a ra teil gant ar seurt tud-se. Pezh teil ! Tamm teil !
B. Dre ast.
1. Temz.
Ar gwinizh a c'houlenn teil.
&
(impl. da anv unan)
Un teil dispar eo ar bezhin-troc'h.
2. A-WECHOÙ
Bezhin.
&
Teil-aod, teil-mor : bezhin.
&
(impl. da anv unan)
An teiloù mor zo mat da drempañ an douar-se.
3. Douar-teil, teil-douar, teil-munut : temz naturel, anezhañ douar ha plant (pe draoù all) aet brein mesk-ha-mesk.
DHS. rotel.
C. Dre ast.
1. Dizurzh.
Paouez d'ober teil en ti !
2. PEMDEZ
Teil kêr : lastez, dilerc'hioù taolet gant an dud hag a vez dastumet gant ar servijoù-kêr.
&
Karr an teil : karr dastum al lastez.
&
Paotr an teil : den zo e vicher dastum ar poubellennadoù.
II.
Trl. skeud., PEMDEZ (db. an dud)
Ober teil : fougasiñ.
Tud a ra teil.
&
Ober kalz a deil gant nebeut a blouz, a golo : tennañ lorc'h diwar nebeut a dra.
&
Ober muioc'h a deil eget a blouz, a golo : fougasiñ, lavaret ez eur pinvidikoc'h, barrekoc'h, h.a., eget ma'z eur e gwirionez.
&
Ur bern teil : un den lorc'hus-kenañ.
Daveenn :
GReg
pg fumier (Mettre le fumier par petits monceaux de distance en distance sur le champ, Leon, & ailleurs, pp.)
skuilhañ teil
squïlha téyl
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (Mettre le fumier par petits monceaux de distance en distance sur le champ, Leon, & ailleurs.)
lakaat teil, pe, teil-douar oc'h treid ar gwez
lacqat teil, pe, teil-doüar ouc'h treid ar güez
1732
Daveenn :
GReg
pg chauffer (des arbres)
lakaet teil, pe, teil-douar oc'h treid ar gwez
lecqeët teil, pe, teil-doüar ouc'h treid ar güez
1732
Daveenn :
GReg
pg chauffer (des arbres)
gwelead teil
guëlead teil
1732
Daveenn :
GReg
pg couche (de jardin)
gweleadoù teil
guëleadou teil
1732
Daveenn :
GReg
pg couche (de jardin)
bern teil tomm
bern teil tom
1732
Daveenn :
GReg
pg couche (de jardin)
bernoù teil tomm
bernou teil tom
1732
Daveenn :
GReg
pg couche (de jardin)
krog teil
crocq-teil
1732
Daveenn :
GReg
pg croc (à trois dents)
bezhin teil
bézin-téyl
1732
Daveenn :
GReg
pg goëmon (Goëmon d'engrais, ou engrais de goëmon)
teil
1732
Daveenn :
GReg
pg engrais (amandement des terres)
skuilhet teil
squïlhet téyl
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (Mettre le fumier par petits monceaux de distance en distance sur le champ, Leon, & ailleurs, pp.)
teil
téyl
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (de quoi fumer la terre)
teiloù
téylou
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (de quoi fumer la terre, p.)
teilioù
téylyëu
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (de quoi fumer la terre, Van., p.)
bern teil
bern téyl
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (Monceau de fumier.)
teiloù
bernou-téyl
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (Monceau de fumier, p.)
bernoù teil
bernëu téyl
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (Monceau de fumier, Van., p.)
teil tomm
téyl tomm
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (Fumier chaud.)
teil yen
téyl yen
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (Menu fumier.)
destumiñ teil
destumi téyl
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (Amasser du fumier.)
destumet teil
destumet téyl
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (Amasser du fumier, pp.)
ingalañ teil
iñgala téyl
1732
Daveenn :
GReg
pg fumier (Mettre le fumier par petits monceaux de distance en distance sur le champ, Leon, & ailleurs.)
Teil zo ezhomm evit kaout gwinizh mat.
Teil zô ézomm évit kaout gwiniz mâd.
1850
Daveenn :
GON.II
p.83, livre second, « Il faut du fumier pour avoir d[u] bon froment ».
teil
1850
Daveenn :
GON.II
pg teil
teiloù
teilou
1850
Daveenn :
GON.II
pg teil
teil tomm a vezo lakaet er park-se
teil tomm a vézô lékéad er park-zé
1850
Daveenn :
GON.II
pg teil
tennit an teil a-zirak an nor
tennid ann teil a zirâg ann ôr
1850
Daveenn :
GON.II
pg teil
Na grugellit ket an teil ken tost d'an ti.
Na grugellit kéd ann teil ken tôst d'ann tî.
1850
Daveenn :
GON.II
pg krugella (N'amoncelez pas le fumier aussi près de la maison).
Ar bezhin a zo mat da ober teil ha ta ober tan.
Ar bézin a zô mâd da ôber teil ha da ôber tân.
1850
Daveenn :
GON.II
pg bézin (L'algue sert à faire de l'engrais et à brûler).
Loull ar Bouc’h ne voe ket pell evit sevel eus e wele hag evit en em guzhet gant ar moc’h e-touez o zeil.
Loull ar Bouc’h ne oue ket pell evit sevel euz he vele hag evit en em guzet gand ar moc’h e touez ho zeil.
1877
Daveenn :
EKG.I.
p.119
Mes ur soudard, kalon ker kriz hag an dir, a roas dezhañ ur b[o]untad ker kreñv, m’en taolas, dreist an treuzoù, war e benn er porzh, e-touez an teil.
Mez eur zoudard, kaloun ker kriz hag an dir, a roaz d’ezhan eur buntad ker kren, m’hen taolaz, dreist ann treujou, var he benn er porz, e touez an teil.
1878
Daveenn :
EKG.II
p.77
Un hanter devezh-arat frank a zo deus an dachenn, ha taer [teir] c'harrad teil-ker a zo ezhomm d'an nebeutañ evit digas an treo ken dru[z]-mañ.
Eun hanter devez arat frank a zo deuz an dachenn, ha taer c'harrad teil-ker a zo ezomm d'an nebeutan evit digas an treo ken dru-man.
1898
Daveenn :
KZVR
Supplément à la Croix des Côtes-du-Nord du dimanche 23 janvier, p.1
Na lâran droug a-hed [sic, evit ebet] deus an teil-ker na deus bizhin, na deus traezh pe maerl. Pa gavan da brenañ marc'had-mat, e krogan enne.
Na laran drouk a-hed deuz an teil-ker na deuz bizin, na deuz traez pe maerl. Pa gavan da brenan marc'had-mad, e krogan enn-e.
1898
Daveenn :
KZVR
Supplément à la Croix des Côtes-du-Nord du dimanche 23 janvier, p.1
ledañ teil
leda teil
1909
Daveenn :
BROU
p. 392
Druz ha frouezhus, an douar, hep teil na temz, a daole greun e-leizh.
Druz ha frouezus, an douar, hep teil na temz, a daole greun e-leiz.
1923
Daveenn :
SKET
p.66-67
Mar n’houlez ket e ve flaer ganez, ne c’hourvezi ket war an teil.
Mar n’oulez ket e ve flaer ganez, ne c’hourvezi ket war an teil.
1924
Daveenn :
SKET.II
p.28
En tu all da Blounerin, ur c’hilhog, un toullad yer ha polezi d’e heul, sonn e benn, ruz e gribenn, pluñv e lost gwer-[g]las, lugernus, o vrañsigellat war e gein, a heñche e verc’hed etrezek ur bern teil.« — Rog ! rog ! ko ! ko !… deuit, va dousigoù koant, deuit ! « Hag e skrabe. « — Rog ! rog !
En tu all da Blounerin, eur c’hilog, eun toullad yer ha polezi d’e heul, sounn e benn, ru e gribenn, plun e lost gwer-c’hlas, lugernus, o vransigellat war e gein, a henche e verc’hed etrezeg eur bern teil. « — Rog ! rog ! ko ! ko !… deut, va dousigou koant, deut ! « Hag e skrabe. « — Rog ! rog !
1924
Daveenn :
BILZ1
Niv. 41, p.949-950 (Mae 1924)
Er goañv e kleuzont toulloù en douar pe e-kreiz an teil hag e c’hourvezont e-barzh d’en em virout diouzh an anoued (2).
Er goanv e kleuzont toullou en douar pe e-kreiz an teil hag e c’hourvezont e-barz d’en em virout diouz an anoued (2).
1924
Daveenn :
SKET.II
p.66
Koant a-walc'h e oa he dremm, divjod yac'h ha ruz, daoulagad glas, ur c'hoef Kernevadez a c'holoe he blev kistin, hogen he c'horfenn a oa uzet ar voulouz warni, he brozh a oa unan fall hag he zreid noazh ne oant ket gwall naet en he botoù-prenn leun a deil.
Koant awalc'h e oa he dremm, dioujod yac'h ha ruz, daoulagad glas, eur c'hoef Kernevadez a c'holoe he bleo kistin, hogen he c'horfenn a oa uzet ar voulouz warni, he broz a oa unan fall hag he zreid noaz ne oant ket gwall naet en he botou-prenn leun a deil.
1944
Daveenn :
EURW.1
p46
Divadeziñ ur straed, ur savadur, panelloù-heñchañ; adplantañ ha hadañ e-lec'h ma rank tremen un hent-tizh; adsevel traoù war douaroù a rank bezañ dilezet abalamour d'ur raktres euzhus; vomit in -mont da sellet ouzh emvod ur c'huzul departamant da skouer, hag en em lakaat da zislonkañ pa vez divizet un dra euzhus-; nac'h degemer un enor -ur priz pe ur vedalenn-; skuilhañ teilh [teil] pe follennoù bruderezh; chom war yun a-wel d'an holl.
