I.
A.
1. Egorenn c'houllo en ur c'haled, digor un tu anezhañ.
Un toull don. Strad an toull. Un toull mengleuz. Ar c'hi a furche e kement toull a gave. Diskenn ur c'horf-marv en un toull. Un toull simantet evit delc'her an hañvouez.
[1878] Ur vadiziant en doa ivez da ober da Herve Gwaog, a Boull-ar-Foennog, hag ouc’hpenn, an oferenn a dlee da lavaret en nozvezh-se en un toull mengleuz, e-kreiz koad Mailhe.
&
Trl. skeud.
Kouezhañ en toull izelañ : mont da baour.
&
Kavout un ibil da lakaat, da vountañ en toull, kavout ibil da bep toull : kavout ur respont da bep goulenn, un digarez da bep re bech.
&
Lakaat an tamm e-kichen an toull : faziañ.
2. Toull-roc'h : kev.
&
(db. ar menezioù-tan)
Toull-diskarg : a zeu an danvezioù war-deuz, al ludu, ar gazoù berv anezhañ.
&
Toull-chafot : a reer en ur voger da reiñ harp da goadennoù ur chafot.
3. Dre skeud., PEMDEZ
Plegenn fall.
Diaes e vez disac'hañ eus toulloù evel-se.
4. Dre let.
Emskiant eus ezvezañs ub.
Un toull zo en ti bremañ pa'z eo marv e vab.
B.
1. (db. al loened)
Douarenn, lec'h annez.
Al louarn en deus un toull. An aerouant o tont eus e doull. Un toull-gaz. Toull ar c'hi : e loch.
[1878] « Mat, ret eo e kouskfent evel gozed en o zoulloù, pa ne zihunont ket, emeve en ur vont da gichen prenestr starn-an-daol. »
&
Trl. skeud.
Evañ evel un toull-gaz : kalz.
&
Na gaout daou wenneg da deuler ouzh toull ur c'hi : bezañ paour-tre.
&
Kousket evel ur broc'h* en e doull.
&
Dre ast. (db. an dud)
Mont d'e doull : sentiñ hag en em dennañ.
&
Kas ub. d'e doull : e gas diwar-dro.
&
PEMDEZ
Ober e doull : kavout ul lec'h da chom, da annezañ.
2. (db. korf an dud hag al loened)
Kavenn a zigor en diavaez.
Toull ar skouarn. E lagad a oa aet kuit, gant un tamm lien e kuzhe an toull.
&
PEMDEZ
Toull ar gouzoug : korzailhenn.
Mont en dour betek toull e c'houzoug.
&
Trl. PEMDEZ
Sevel uhel ar c'herc'h da doull e c'houzoug : dont da vezañ lorc'hus.
&
Toull kontrol, toull gaou, toull enep : kan an analañ.
Aet eo an tamm boued en toull kontrol.
&
Toull fri : fronell.
&
Toull ar revr : fraezh.
&
Ent krenn
Diwall da fregañ da doull o tozviñ.
&
Trl., DIZOARE
Serriñ e doull : mervel.
&
PEMDEZ
Kargañ e doull : evañ forzh.
&
Bezañ etre lost an diaoul ha toull e revr : en ur blegenn diaes-tre.
&
Hejer-e-doull : fougaser.
3. Dre verr., PEMDEZ
Toull-bac'h.
Lakaat ub. en toull. Alo, d'an toull da c'hortoz ma teuy ar c'homiser.
4. Izelenn, traoñienn.
Kemper zo en un toull.
II.
A. Digor a-dreuz ur c'haled.
Gra toulloù er follenn baper d'he lakaat er renkell.
&
Toull an alc'hwez : a lakaer an alc'hwez ennañ. Sellet dre doull an alc'hwez.
&
Tr. adv.
War doull.
Lakaat ur varrikenn war doull : he zoullañ. [1944] ha lakaet war doull peder barrikennad win ruz
&
Ent strizh
Rog.
Sell gwashat toull zo em laer.
B.
1. Digor a reer en ur voger, en ur speurenn da lakaat un nor, ur prenestr.
Toull an nor, toull ar prenestr. Toull ar gwele-kloz.
&
Toull ar c'hazh, toull-kazh : digor a reer e traoñ an dorioù dh., un dorikell warnañ, d'ar c'hizhier da dremen diouzh o c'hoant.
&
Toull-digor : ode zo en ur voger da dremen.
Lezet e veze al loened dirak an toull-digor.
2. Dre ast.
Ode, riboul, tremen.
&
Trl.
Na vezañ toull serret ebet d'ub., d'ul loen bnk., toull stouvet ebet ouzh ub., d'ul loen bnk : gouest eo da vont dre gement lec'h zo.
Ar yer-se n'eus toull stouvet ebet outo.
&
Kavout toull : kavout lec'h da dremen.
An dour en deus kavet toull da zont er c'hav.
&
Dre skeud.
Chom e toull ar c'hae : tremen hep ober udb.
Holl ez eont d'an eured ha me a chom e toull ar c'hae.
&
Dre heveleb.
Toull an hent : lec'h ma tigor un hent pe ma sko war un hent all.
&
Toull ar bourk : lec'h ma'z eer tre ennañ.
&
Dre skeud. (en e furm vihanaat)
Toullig an noz : serr-noz.
Me a yelo di e toullig an noz.
III.
A.
1. Kunuj. (goude un ak., un ag.)
Ger a dalvez da ober anv eus an dud hervez o ferzhioù (fall dh.).
Toull kamambre. Toull skragn. Toull ardoù.
&
Toull-sistr : den a gustum evañ kalz sistr.
Toull-kafe.
DHS. sac'h.
2. Ger a dalvez da ober anv eus al lec'h ma teu an amzer.
An hanternoz hag ar reter; daou doull ar c'hler. Diskennet eo an avel e toull ar glav. An avel ne dec'h ket eus an toull-mañ.
&
Trl.
Toull du ar bloaz : mare eus ar bloaz ma vez ar fallañ an amzer.
Ne oa ket keloù skorn, daoust ma oad e toull du ar bloaz, e dibenn miz Kerzu.
B. Impl. da stn. (dirak un ak.)
Fall, dister.
Un tamm toull ti. An toulloù tavarnioù-se. Un toull parrez.
&
(en e furm vihanaat)
Ma zoullig kambr.
C. Trl.
1. Bezañ en toull tostañ da ober udb. : bezañ tost-tre d'e ober.
2. Kavout toull da ober udb. : kavout an tu.
&
Klask toull da ober udb. : klask an tu d'e ober.
3. Trl. estl.
Peoc'h en toull-se ! : peoc'h diwar-benn ar gaoz-se.
Référence :
GON.II
p.97, livre second, "Il regarde par le trou de la porte".
Ret eo brasaat an toull.
Réd eo brasaad ann toull.
1850
Référence :
GON.II
pg brasaat (Il faut agrandir le trou).
kouezhet eo en toull
kouézed eo enn toull
1850
Référence :
GON.II
pg toull
toull kazel
toull-kazel
1850
Référence :
GON.II.HV
pg toull-kazel (Le creux de l'aisselle, le gousset).
Oc'h e glevet, / Piltrotig en un toull, ar goulm en ur wezenn / Hag an heizez er c'hoad a dec'h evel un tenn.
Oc'h he glevet, / Piltrotik enn eunn toull, ar goulm enn eur wezen / Hag ann heizez er c'hoad a dec'h evel eunn tenn.
1867
Référence :
MGK
p48
Mezh dezhañ pa wele / Un den kaezh reuzeudik o c'houlenn peadra / Da c'holeiñ e groc'hen, da gaout un tamm bara / Ha lavaret a rae dezhañ e toull e zor : / — « Deut, mignon, 'tal an tan, deut a-fo er goudor !
Mez d'ezhan pa wele / Eunn den keaz reuzeudik o c'houlenn peadra / Da c'holei he groc'hen, da gaout eunn tamm bara / Ha lavaret a rea d'ezhan e toull he zor : / — « Deut, mignoun, 'tal ann tan, deut affo er goudor !
1867
Référence :
MGK
p118
Logodenn gêr e daou lamm-krenn / Zo en he zoull ; e-lec'h eben, / Ne c'houie eno an ardremez, / A skrab, a dro leun a enkrez.
Logoden gear e daou lamm-krenn / Zo enn he zoull ; e leac'h e-ben, / Ne c'hwie eno ann ardemez, / A skrab, a dro leun a enkrez.
1867
Référence :
MGK
p128
Evel a reont, pa n'hellit ket, / Ar gelenn a roan deoc'h, bremañ e berr gomzoù, / Eo en em zastum e toulloù 'r mogerioù.
Evel a reont [al laboused all], pa n'hellit ket, / Ar gelenn a roann d'hoc'h, brema e berr gomzou, / Eo en em zastum sioul e toullou 'r mogeriou.
1867
Référence :
MGK
p16
Ar perc'henn adarre / A zistro da c'houlenn he zoull, he zi, he c'hambr.
Ar perc'henn adarre / A zistro da c'houlenn he zoull, he zi, he c'hampr.
1867
Référence :
MGK
p108
An toull en doa goloet, evel ma oa ar c’hiz, gant skourroù bihan, delioù sec’h ha raden glas, evit kuzhet e draped.
An toull en doa goloet, evel ma oa ar c’hiz, gand skourrou bian, deliou seac’h ha raden glaz, evit kuzet he drapet.
1877
Référence :
EKG.I.
p.152
E Landreger, toull an nor-dal, / En iliz-veur Sant-Tudual, / Pa son klemmus an hanternoz, / E oa daoulinet un den kozh.
E Landreger, toull an or dal, / Enn iliz-veur Sant-Tugdual, / Pa zon klemuz an hanter noz, / E voa daoulinet eun den koz.
1877
Référence :
EKG.I.
p.25
E-kreiz an toull en doa plantet ur peul spern-du, lemmet mat e veg, evit toullgofañ ar vleizez ma vije kouezhet eeun warnezhañ.
E kreiz an toull en doa plantet eur peul spern-du, lemmet mad he veg, evit toulgofa ar vleizez ma viche kouezet eeun varnezhan.
1877
Référence :
EKG.I.
p.151-152
Klevet mat a rae e sakrist, mes kaout a rae dezhañ e krene e vouezh ouc’h her gervel. Hag, evit gwir, ar sakrist n’oa ket deuet c’hoazh mat a-walc’h ennañ e-unan hag e chome e c’her e dor toull e c’houzoug.
Klevet mad a rea he zakrist, mez kaout a rea d’ezhan e krene he vouez ouc’h her gervel. Hag, evit guir, ar zakrist n’oa ket deuet c’hoaz mad avoualac’h ennhan e-unan hag a jomme he c’her e dor toull he c’houzouk.
1877
Référence :
EKG.I.
p.118-119
Er c’hiz-se a rae an noblañs kozh. Evit kaout digant Doue ar pardon eus o fec’hedoù, evit reiñ bara ha dilhad d’ar paour, mignon Doue war an douar, e roent lod eus o leveoù da venec’h ha n’o doa da ober nemet pediñ Doue evit o madoberour, ha labourat an douar a-dro-war-dro, roet dezho, evit en em vevañ o-unan, ha reiñ bara d’an neb a deue da c’houlenn da harz toull o dor.
Er c’his-se a rea an noblanz koz. Evit kaout digant Doue ar pardoun euz ho fec’hejou, evit rei bara ha dillat d’ar paour, mignoun Doue var an douar, e roent lod euz ho leveou da venec’h ha n’o doa da ober nemed pedi Doue evit ho madouberour, ha labourat an douar a dro-var-dro, roet d’ezho, evit en em veva ho-unan, ha rei bara d’an nep a deue da c’houlenn da c’harz toull ho dor.
1877
Référence :
EKG.I.
p.34
Ur vadiziant en doa ivez da ober da Herve Gwaog, a Boull-ar-Foennog, hag ouc’hpenn, an oferenn a dlee da lavaret en nozvezh-se en un toull mengleuz, e-kreiz koad Mailhe.
Eur vadiziant en doa ive da ober da Herve Goaok, a Boull-ar-Foennok, hag ouc’hpenn, an ofern a dlie da lavaret enn nosvez-se en eun toull mengleuz, e kreiz koad Maille.
1878
Référence :
EKG.II
p.82
« Mat, ret eo e kouskfent evel gozed en o zoulloù, pa ne zihunont ket, emeve en ur vont da-gichen prenestr starn-an-daol. »
« Mad, red eo e kouskfent evel gozed enn ho zoullou, pa ne zihunont ket, eme-ve en eur vont da gichenn prenestr starn-an-daol. »
1878
Référence :
EKG.I.
p.41
Ma ! eme Yann, un dra a zo, / A ra da'm skiant mont en-dro : / Ar memez Doue ‘n eus hon groet ; / gant ar memes pri omp meret. / Darn, koulskoude, ‘zo pinvik-mor, / Darn ‘met dienez toull o dor ; / Hemañ skedus e blanedenn, / Ha hennezh luiet e gudenn. /
Ma ! eme Iann, eun dra a zo, / A ra d’am skiant mont en dro : / Ar memez Doue ‘n euz hon groet ; / gand ar memez pri omp meret. / Darn, koulskoude, ‘zo pinvik-mor, / Darn ‘met dienez toull o dor ; / Heman skeduz e blanedenn, / Ha hennez luiet e guden. /
1898
Référence :
KZVR
Supplément à la Croix des Côtes-du-Nord du dimanche 23 janvier, p.2
Un den deus Trelêvern en nevoa kuzhet ‘barzh un toull moger ur bilhed kant lur. Pa deuas d’e doull da glask e arc’hant e oa bet debret gant ar razhed.
Eun den deuz Trelevern en nevoa kuzet ‘barz eun toull-moger eur billet kant lur. Pa deuaz d’e doull da glask e arc’hant e oa bet debret gand ar rac’hed.
1898
Référence :
KZVR
Supplément à la Croix des Côtes-du-Nord du dimanche 23 janvier, p.2
E toull an aber e voe taget o listri gant ur barrad-amzer, hag int bet hanteraozet hepken gant berrek ez oant bet paket ; hag e freuzjont dindan o zreid.
E toull an aber e voe taget o listri gand eur barrad-amzer, hag int bet hanter-aozet hepken gant berrek ez oant bet paket ; hag e freuzjont dindan o zreid.
1923
Référence :
SKET
p.117
Ar re a ven, a lufr hag a liv ar mein, hag a sav ganto palezioù ha keodedoù, ar re-se eo gouennoù du ha dic’hlan ar bed ; ouzh o sevel, gwall doulloù eo a aozont d’an astuz ha d’an erevent.
Ar re a ven, a lufr hag a liv ar mein, hag a sav ganto paleziou ha keodedou, ar re-ze eo gouennou du ha dic’hlan ar bed ; ouz o sevel, gwall-doullou eo a aozont d’an astuz ha d’an êrevent.
1923
Référence :
SKET
p.51
Digoret-frank e veze ivez an toull-moged war an doenn anezhañ.
Digoret-frank e veze ivez an toull-moged war an dôenn anezan.
1923
Référence :
SKET
p.65
Er goañv e kleuzont toulloù en douar pe e-kreiz an teil hag e c’hourvezont e-barzh d’en em virout diouzh an anoued (2).
Er goanv e kleuzont toullou en douar pe e-kreiz an teil hag e c’hourvezont e-barz d’en em virout diouz an anoued (2).
1924
Référence :
SKET.II
p.66
Eno ’ta, en unan eus an tier bihan-se, harp ouzh ur garreg, goloet e doenn a draezh, traezh betek toull an nor, — e c’hanas Bilzig.
Eno ’ta, en unan eus an tïer bihan-ze, harp ouz eur garreg, goloet e dôenn a drêz, trêez [sic, "trêz"] betek toull an nor — e c’hanas Bilzig.
1924
Référence :
BILZ1
Niverenn 37, p.807 (Miz Genver 1924)
Kroc’hen ar c’had a zo bet siket gant ar vugale en un toull don e-barzh o liorzh. Piv ac’h aio eno d’e c’hlask ? Den ebet.
Kroc’hen ar c’had a zo bet siket gant ar vugale en eun toull doun e-barz o liorz. Piou ac’h aio eno d’e c’hlask ? Den ebet.
1924
Référence :
BILZ1
Niv. 42, p.977 (Even 1924)
Hemañ a oa azezet ouzh taol ar sal vras, en e gichen, a-zehou, ar person, a-gleiz, ar c’hure, an daou archer, hag ar sakrist en toull an nor, hag er-maez, el liorzh, ar vugale hag o zud, war an daol, dirak ar barner, div wialenn aozilh.
Heman a oa azeet eus tôl ar zal vras, en e gichen, a-zehou, ar person, a-glei, ar c’hure, an daou archer, hag ar zakrist en toull an nor, hag er-mêz, el liorz, ar vugale hag o zud, war an dôl, dirag ar barner, diou wialenn ozil.
1924
Référence :
BILZ1
Niverenn 40, p.895 (Miz Ebrel 1924)
Na gwelet hoc’h eus-hu ur vorgazhenn en he zoull, en ur poull, oc’h heoliañ, ya, oc’h heoliañ ?…
Na gwelet hoc’h eus-hu eur vorgazenn en he zoull, en eur poull, oc’h heolia, ya, oc’h heolia ?…
1925
Référence :
BILZ2
p.111
toull aveler
1927
Référence :
GERI.Ern
pg avel
toull tommder
toull-tommder
1931
Référence :
VALL
pg bouche (de chaleur)
frankaer toulloù
frankaer-toullou
1931
Référence :
VALL
pg alésoir
aet eo an tamm dre an toull gaou
aet eo an tamm dre an toull-gaou
1931
Référence :
VALL
pg avaler
war e vrusk e toull ur prenestr
war e vrusk e toull eur prenestr
1931
Référence :
VALL
pg appuyé (sur la barre d'une fenêtre)
toull avel
toull-avel
1931
Référence :
VALL
pg aération
toull roc'h
toull-roc'h
1931
Référence :
VALL
pg abri (sous roche)
toull korzenn
toull-korzenn
1931
Référence :
VALL
pg ame (d'un canon)
toull mein-glas
1931
Référence :
VALL
pg ardoisière
toull ar vorzhed
toull ar vorzed
1931
Référence :
VALL
pg aine
toull
1931
Référence :
VALL
pg alvéole, bauge
n'eus ket a doulloù talar em penn
n'eus ket a doullou talar em penn
1931
Référence :
VALL
pg (je ne suis pas) bouché (au fig.)
toull gwenan
toull-gwenan
1931
Référence :
VALL
pg alvéole
— « Meû-eûh ! » a reas ur vouezh c’hros e toull o divskouarn.
1944
Référence :
ATST
p.21
Al lec'h a garen ar muiañ mont da welout a-vihanik a oa tosenn Sant-Weltaz, tosenn Rozpelem, ha Toull ar boned ruz.
Al lec'h a garen ar muia mont da welout a-vihanik, a oa tosenn Sant-Weltas, tosenn Rospellem, ha Toull ar Boned-Ruz.
1944
Référence :
EURW.1
p16
Pa oan bihan e weled toull ur c'haran war bord hent Mil-ar-Prad, hag ac'h ae dindan an douar betek kavioù ar c'hastell-kreñv, hag a roe an tu d'an difennourien da vont kuit dre guzh, ma vijent e riskl da vezañ paket.
Pa oan bihan e weled toull ur c'haran war bord hent Mil-ar-Prad, hag ac'h ae dindan an douar betek kaoiou ar c'hastell-kreñv, hag a roe an tu d'an difennourien da vont kuit dre guz, ma vijent e riskl da veza paket.
1944
Référence :
EURW.1
p17
Ha me ha son ar c’hloc’h bihan e toull ar gloued, hag ur wreg oadet ha dont en ur jilgammañ.
Ha me ha son ar c’hloc’h bihan e toull ar gloued, hag eur wreg oadet ha dont en eur jilgamma.
1944
Référence :
EURW.1
p.91
Pa welas mamm ma c’hambr, e chomas sabatuet. – « Ne c’houlan ket », emezi, « e chomfes en toull-se ». – « Graet [e]m eus marc’had ». « N’eus forzh avat, paeet e vo ur miz mar bez ret, met aze ne chomi ket. Ur wech bennak e c’hallfes bezañ lazhet pe laeret er c’hoz toull born-se ».
Pa welas mamm ma c’hambr, e chomas sabatuet. – « Ne c’houlan ket », emezi, « e chomfes en toull-se ». – « Graet am [sic] eus marc’had ». « N’eus fors avat, paeet e vo eur miz mar bez ret, met aze ne chomi ket. Eur wech bennak e c’hallfes beza lazet pe laeret er c’hoz toull born-se ».
1944
Référence :
EURW.1
p.136
Ar meuzoù a zo puilh ha fetis : lazet 'z eus bet daou gole, ha lakaet war doull peder barrikennad win ruz [.]
Ar meuzou a zo puilh ha fetis : lazet 'z eus bet daou gole, ha lakaet war doull peder barrikennad win ruz [.]
1944
Référence :
EURW.1
p.168
— « Nann, sur, ma ’z eus roc’h e toull he gouzoug, n’eo ket marv c’hoazh. Mes, peoc’h ! ni a ra re a drouz… »
1944
Référence :
ATST
p.62
Daoust da doull an nor bezañ hanterzismantret abaoe keid-all, ha bezañ kuzhet mat gant ar spern hag an drez, an hini a garfe furchal, a gavfe c’hoazh al liv anezhañ ; ha, me ’zo sur, a-benn disul all, ouzhpenn ur chaseour kurius a yelo di da welout.
1944
Référence :
ATST
p.44-45
Pa laboure Job er park e veze gwelet, kerkent, Lom e toull ar gloued.
1944
Référence :
ATST
p.26
Pa'z aed pell da-heul an toull, en em gaved gant un nor houarn ; a-drek an nor e oa loch ur ramz a veze graet ar Boned Ruz anezhañ.
Pa 'z aed pell da heul an toull, en em gaved gant un nor houarn ; a-drek an nor, e oa loc'h [loch] eur ramz a veze graet ar Boned Ruz anezañ.
1944
Référence :
EURW.1
p17-18
Tremen a reas e-biou da di Job. Ober a reas e toull an nor : — « Ho ! ho ! »
1944
Référence :
ATST
p.27
Da dad a roio dilez evidout, ha sell e vimp eürus holl a-gevret en hon toull.
1944
Référence :
EURW.1
p.210
Ouzh tor ar menez, e goudor teñval un toull-roc'h, kenaozet gant daroù-ben, mo[u]est atav, hag ur stank a doennad ili[a]v ha gwez kelenn, e oa ur feunteun vras dour rielet [sic, riellet] ha sklaer e-giz lagad an naer.
1949
Référence :
SIZH
p.52-53
Ma urzh zo groñs ; n'er c'hlevi ken : / E pe doull kuzh emañ an den ?
Ma urz ' zo groñs ; n'her c'hlevi ken : / E pe doull kuz emañ an den ?
1960
Référence :
PETO
p39
Ma-un', munudik dirak an engroez, e oan chomet, em sav e toull ar jabarleg, da stardañ an dorn, peogwir e oa dleet ober evel-se, ma-unan, d'ar re a oa deut da reiñ testeni o c'hengañv?
1979
Référence :
GLVD
p.35
Ar miz toull en deus paket d'ar 27 e lez-varn Kemper ne seblant ket bezañ trawalc'h evit ar prokulor
1980
Référence :
BREM
Niv. 0, p.3
D'ar mare ma oan du-hont e oa bet graet an toulloù kentañ pell en diabarzh, war ar Rembo Nkomi.
1985
Référence :
DGBD
P52
Ha setu ma voent o-zri kaset d'an toull : unan eus hon deskidi a gollas e zoug-paperoù er c'harr-tan, hag ennañ e oa arc'hant bet fiziet er paotr evit paeañ tra pe dra.
1985
Référence :
DGBD
p70
"Forzh penaos, me n'emaon ket e sell da ober van da labourat, dav dit gouzout," a lavar din e toull an nor.
2015
Référence :
EHPEA
p66
Ne oa ket pell a-benn kavout toull ar straed strizh war-zinaou a gase, tamm-ha-tamm gant he derezioù digompez, betek ti Daniel, e foñs ur roñchig.