I.
Adv.
A.
1. [1659, 1732, 1850, 1904, 1927, 1931, 1985, 2015] A-raok ar c'houlz ret, reizh, dereat, boas.
Abred-mat.
[1732] Ober un dra re abred. [1732] Abred a-walc'h.
[1850] Abred e vouilhas ar gwez er bloaz-mañ. [1850] Abred ez in. [1850] Distaliet eo abred gantañ.
[1985] Bezañ abred diouzh ar mintin.
[2015] Kavet ec'h eus un dra bennak pe abred eo c'hoazh ?
Degouezhout re abred, gwall abred en ul lec'h bnk. : kalz a-raok ar c'houlz ret, reizh, dereat, boas. Sevel abred, abred-mat, abredik diouzh ar mintin. Mont abred da gousket. Abred emaoc'h war-sav.
&
Bezañ abred a-walc'h evit ober udb. : bezañ a-raok ar mare diwezhañ ma c'haller c'hoazh e ober.
&
Bezañ abred d'ober udb.
Abred on c'hoazh. Abred int da zimeziñ.
&
Trl.
[1927] Bezañ abred da vezañ nouet : na vezañ deuet e goulz da vervel c'hoazh.
[1927] Abred on c'hoazh da vezañ nouet.
&
Trl. skeud.
Re abred e kan ho kilhog : fougasiñ a rit re vuan.
ES. diwezhat.
2. [1732, 1850, 1927] D'ar mare mat, dleet.
[1732] Boazit abred ho pugale da bidiñ Doue. [1732] Akustumit abred ho pugale da bidiñ Doue.
[1850] Boazit abred ho pugale da bediñ Doue.
HS. e-koulz.
3.
(db. an eurieroù)
Bezañ abred, re abred : bezañ a-raok an eur reizh.
Abred emañ an horolaj.
&
(en e zerez uheloc'h)
Lakaat un horolaj, ur montr, h.a. abretoc'h : a-raok an eur ma oa diagent.
4. (db. an eur, gant bezañ hep merk gour)
Abred eo : emeur e deroù ur prantad bnk.
Abred eo c'hoazh.
&
Trl.
Abred an deiz eo c'hoazh : abred eo c'hoazh, en deiz.
ES. diwezhat.
B.
1. Dindan nebeut a amzer.
Ar chas a oar abred pegoulz e faziont.
2. (en dazont)
[1850] A-benn nebeud amzer.
[1850] A-bred a-walc'h e vezo dizonet eus a gement-se.
HS. a-raok pell.
C.
Tr. adv.
[2013] Abred pe ziwezhat : mare pe vare, a-benn nebeut pe pell war-lerc'h.
[2013] Degemeret e voe an opus francigeum er broioù all abred pe ziwezhat. Abred pe ziwezhat e ranki daskoriñ an arc'hant-se.
&
Abred ha diwezhat : adalek deroù ur prantad bnk. betek an dibenn anezhañ, da bep koulz.
Ar vaouez-se he deus labouret abred ha diwezhat : a-hed he buhez.
&
D'an abretañ : troienn a dalvez da c'heriañ ne c'hallo ket an dra-mañ-tra c'hoarvezout, bezañ sevenet a-raok ur c'houlz a veneger.
Dont a rin en-dro er miz a zeu d'an abretañ.
&
An abretañ ar gwellañ : gant an nebeutañ a zale a c'haller kaout.
Grit an dra-se an abretañ ar gwellañ.
D. (en e zerez uheloc'h)
[1931] A-raok ar c'houlz-mañ-koulz.
[1931] Abretoc'h eget pemp eur. Stagañ a rin da labourat abretoc'h(ik), un nebeud abretoc'h warc'hoazh.
II.
A.
Doar./Stn.
(db. an traoù)
1. (db. ar frouezh hag al legumaj)
[1850, 1927] Darev, mat da zebriñ a-raok ar braz eus ar frouezh, al legumaj zo a seurt gantañ.
[1850] Per abred int. An avaloù-se zo abred-abred. Avaloù-douar abred.
ES. diwezhat.
2. (db. an eurieroù)
Zo a-raok an eur reizh.
Abred eo an horolaj.
3. Ur goan abred : a zebrer a-raok an eur voas.
ES. diwezhat.
4. Trl. pemdez.
An taol abred a c'hounez ordinal : p'en em gemerer abred, e teuer a-benn peurliesañ.
B. Stn.
(db. an dud)
1. (db. ar vugale)
[1927] Gouest da ober udb. a-raok ar braz eus bugale e oad.
Ur bugel abred da gerzhet.
2. (db. ar vugale)
Zo diorroet e gorf, e spered muioc'h eget hini ar braz eus bugale e oad.
Ur paotr abred.
[1924] Ha Bilzig, paotr abred, lemm ha prim [...].
3. Dre vousgoap.
[1927] Dilu.
N'oufe ket bezañ ur plac'h gwall abred.
ES. diwezhat.
4. (db. ar c'hrennardezed)
Troet da zaremprediñ ar baotred a-raok ar braz eus ar merc'hed all.
Ur plac'h abred eo honnezh.
5. Trl.
Bezañ gant e veg abred : komz hep prederiañ diagent.
6. (db. an douar)
A ra splet.
Douar abred eo douar Rosko, n'eo ket hep gwir en deus brud.
7. ROUEZ., DISPRED.
(er skridoù relijiel)
[1575] A zeu war-lerc'h.
[1575] En anv an Tad, ar Mab abred, Roue ha krouer, ha'r Glan Spered.
III.
Impl. da ak.
Trl.
War an abred : e deroù ur c'houlz bnk.
Kaer e oa ar c'herc'h war an abred : e deroù ar c'houlz bloaz.
En hanv a'n Tad, ha'n Mab abred, / Roue ha krouer, ha'n Glan Spered [;] / Un Doe anavet drez kredan [dre a gredan]/ Pere en personoù kaougant, / Zo tri fier ha diferant / Ha se prezant a asantan
EN hano an Tat, han Map apret / Roe ha croer, han Glan Speret / Vn Doe auoeét drez credaff, / Pere en personou cogant / So try fier ha diferant : / Ha se presant a assantaff.
Daveenn :
GON.II
pg boulasa (Les arbres bourgeonnent de bonne heure dans ce pays-ci).
Un den toc'hor ha kantvloaziad / En ur glemm doanius war e stad, / Lavare d'ar marv [e] rae dezhañ re abred, / Hep bezañ war e du, mont er-maez eus ar bed.
Eunn den toc'hor ha kant vloasiad / Enn eur glemm doaniuz war he stad, / Lavare d'ar maro rea d'ezhan re a-bred, / Heb beza war he du, mont er meaz euz ar bed.
1867
Daveenn :
MGK
p101
'Vel aered, en nevez-amzer, / Ma taolfe darn kroc'hen o lêr, / E ve anavezet abred / E pe benn emañ o spered.
'Vel aered, enn nevez amzer, / Ma taolfe darn kroc'hen ho ler, / E ve anavezet a-bred / E pe benn ema ho spered.
1867
Daveenn :
MGK
p62
Ar fur war-c'hed atav, ha graet gantañ e bak, / Atav zo krog er stur, / Dre m'en deus a-bell zo en em gelennet mat, / Eo ret dezhañ mervel abred pe ziwezhat.
Ar fur war c'hed atao, ha great gant-han he bak, / Atao zo krog er stur, / Dre m'en deuz a-bell zo en em gelennet mad, / Eo red d'ezhan mervel a-bred pe zivezad.
1867
Daveenn :
MGK
p100
« Klemm a rit hep abeg e teuan re abred ; / Ha n'ho peus-hu kant vloaz ? Kavit din-me, m'ho ped, / Un all war-dro amañ zo ker kozh ha ma'z oc'h ? »
» Klemm a rit heb abek e teuann re a-bred ; / » Ha n'ho peus-hu kant vloaz ? Kavit d'in-me, m'ho ped, / » Eunn all war dro ama zo ker koz ha ma'z oc'h ?
1867
Daveenn :
MGK
p101-102
Doue a falveze dezhañ digoll, ar c’hentañ ar gwellañ, er bed all, el lec’h m'emañ ar gwir eürusted, ar venec’h eus ar boan o doa hag eus ar binijenn a raent war an douar, ha paeañ anezho abred eus ar vad a raent d’o nesañ.
Doue a falveze d’ezhan digoll, ar c’henta ar guella, er bed-all, el leac’h m'a eman ar guir eurusted, ar venec’h euz ar boan o doa hag euz ar binijen a reant var an douar, ha paea anezho abred euz ar vad a reant d’ho nesa.
1877
Daveenn :
EKG.I.
p.36
Hennezh a oa ur c’hemener, pe un artizan-pleg, eus ar C’hozhvarc’had, hanvet Per ar C’houilh, o vont abred d’e labour.
Hennez a ioa eur c’hemener, pe eun artisan-pleg, euz ar C’hoz-Marc’had, hanvet Per ar C’houil, o vont abred d’he labour.
1877
Daveenn :
EKG.I.
p.131
Mes lezit-eñ, ne gollo netra evit gortoz, ni her c’havo abred pe ziwezhat.
Mez lezit-hen, ne gollo netra evit gortoz, ni her c’havo abred pe zivezad.
1878
Daveenn :
EKG.II
p.169
Difenn a ra an [a]otro[u] Doue, en e gourc’hemenno[u] laerezh e dra diwar an nesañ : hag al laer a ve tizhet abred pe diwezhat.
Difenn a ra an otro Doue, en e gourc’hemenno laerez e dra diwar an nesan : hag al laer a ve tizet a-bred pe divezad.
1898
Daveenn :
KZVR
Supplément à la Croix des Côtes-du-Nord du dimanche 23 janvier, p.2
A-hend-all, mat eo neveziñ a-wecho[ù] : ar spered a skuizh abred o pleal gant ar memes tra, evel ar c'horf o c'hoiñ bemde[z] ar memes boed.
A-hend-all, mad eo nevezi a-wecho : ar speret a skouiz abred o pleal gand ar memez tra, evel ar c'horf o c'hoï bemde ar memez boed.
1898
Daveenn :
KZVR
Supplément à la Croix des Côtes-du-Nord du dimanche 23 janvier, p.2
Abred a-walc’h e c’hwezho Avel gwalarn war ar rozenn Abred a-walc’h e sklabezo E delioù war hent an anken !
Abret a-walac’h e c’houezo Avel gwalarn war ar rozenn Abret a-walc’h e sklabeo E deliou war hent an anken !
1924
Daveenn :
BILZ1
Niv. 42, p.974 (Even 1924)
— Ma ! an deiz all, Anton ar Saoz, o vont d’an aod, abred eus ar beure a z[am]welas, ur gornandonez o kribat he blev, en ur bod lann, entre ar bourk ha Pennenez.
— Ma ! an de all, Anton ar Saoz, o vont d’an ôd, abret eus ar beure a zenwelas [sic], eur gornandonez o kribat he bleo, en eur bod lann, entre ar bourk ha Pennenez.
1924
Daveenn :
BILZ1
Niv. 41, p.948 (Mae 1924)
Ha Bilzig, paotr abred, lemm ha prim, a sune, a zene ar c’haozoù, al lavarioù, ar sonioù, ha dindan e eñvor digor-frank e tastume anezhe.
Ha Bilzig, pôtr abret, lemm ha prim, a zune, a zene ar c’hôjou, al lavariou, ar zoniou, ha dindan e evor digor-frank e tastume anê.
1924
Daveenn :
BILZ1
Niv. 42, p.974 (Even 1924)
Pe vern din em sammfe an Ankou un nebeud bloavezhioù abretoc’h eget ar re-all ?
Pe vern din em sammfe an Ankou un nebeud bloavezhioù abretoc’h eget ar re-all ?
1924
Daveenn :
SKET.II
p.41
Intañvez abred a oa chomet Marc’harid gant daou vab.
Intanvez abret a oa chomet Marc’harid gant daou vab.
1924
Daveenn :
BILZ1
Niverenn 37, p.810 (Miz Genver 1924)
Keuz da Vilzig d’e vamm-gozh, ha dourek e ouelas ; bugelig a oa, hag ar c’heuz, ar glac’har abred a sil a-dreuz eñvor ar vugale.
Keun da Vilzig d’e vamm-goz, ha dourek e ouelas ; bugelig a oa, hag ar c’heun, ar glac’har abret a zil a-dreuz evor ar vugale.
1924
Daveenn :
BILZ1
Niverenn 37, p.812 (Miz Genver 1924)
Buhez Bilzig a zo bet sklaerijennet, holl alaouret gant an aezhenn [g]uñv ar garantez a c’hwezhas abred war e galon a vugel paour hag emzivad.
Buhe Bilzig a zo bet sklerijennet, holl alaouret gant an êzenn kunv [sic, "guñv"] ar garante a c’houezas abret war e galon a vugel paour hag emzivad.
1925
Daveenn :
BILZ2
p.180
abred on c'hoazh da vezañ nouet
abret on c'hoaz da veza nouet
1927
Daveenn :
GERI.Ern
pg abret (c'est un peu tôt pour moi de recevoir l'extrême-onction)
abred
abret
1927
Daveenn :
GERI.Ern
pg abret (à temps, de bone heure ; fruit précoce ; par ironie homme de peu d'esprit, un peu sot)
abred da gerzhet
abret da gerzet
1927
Daveenn :
GERI.Ern
pg abret (enfat avancé, qui marche de bonne heure)
abred-mat
abret mat
1927
Daveenn :
GERI.Ern
pg abret (très tôt)
abretoc'h eget pemp eur
1931
Daveenn :
VALL
pg avant
re abred
1931
Daveenn :
VALL
pg avancement
abretoc'h
1931
Daveenn :
VALL
pg avant
An deiz-se e veze gwelet an doucherien o kemer abred penn an hent, en ur ren o saout pe o moc'h dre o funienn.
An deiz-ze, e veze gwelet an doucherien o kemer abred penn an hent, en eur ren o saout pe o moc'h dre o funienn.
1944
Daveenn :
EURW.1
p27
An deiz war-lerc'h vintin, abred, ur c'hloc'h a sonas un tu bennak, hag ar « pion », savet dija, a strakas en e zaouarn hag a huchas : Dominus vobiscum.
An deiz war lerc'h vintin, abret, eur c'hloc'h a sonas eun tu bennak, hag ar « pion », savet dija, a strakas en e zaouarn hag a huchas : Dominus vobiscum.
1944
Daveenn :
EURW.1
p33
Paotr abred, e oan pell a oa, oc'h astenn ma fri en-dro d'al liorzhoù, evel ur bugel ha n'en devoa nemet se d'ober da dremen e amzer.
Paotr abret, e oan pell a oa, oc'h astenn ma fri en-dro d'al liorzou, evel eur bugel ha n'en devoa nemet se d'ober da dremen e amzer.
1944
Daveenn :
EURW.1
p.181
D’ar [M]eurzh-vintin, — rak n’eus nemet daou zevezh abaoe m’eo komañset an istor-mañ, — Job a savas abred.
1944
Daveenn :
ATST
p.67
« Job », emezi, « an dic’harzh n’eo ket, sur, boulc’het start, rak ho falz a oa chomet war gorre an armel. It eta d’ar waremm hiziv ha boulc’hit an dic’harzh evit mat ! Ha, dreist-holl, na lavarit ket gevier d’ho mamm, rak ar mammoù a zo finoc’h c’hoazh eget o bugale, hag, abred pe ziwezhat e teuont atav da c’houzout ar wirionez ! »
1944
Daveenn :
ATST
p.68
Ar re gentañ erru a choaze o gwele[,] ni ne oamp ket abred hag ar c'hornioù mat a oa-holl kemeret.
Ar re genta erru a choaze o gwele : ni ne oamp ket abret, hag ar c'horniou mat a oa holl kemeret.
1944
Daveenn :
EURW.1
p31
Ar breur Arturo ne zistanas [ket] e wad, ne zeuas ar c’housked dezhañ nemet d’ar mintin abred, pa voe poent sevel. Er chapel, en e gador-geur koadengravet, e-pad eur ar prederiañ, e kouezhe e chink en e grubuilh.
1949
Daveenn :
SIZH
p.39
Setu perak, ha ken abred, / On deut d'ar red d'ho kuzuliañ, / Ha tec'hout kuit ' vo deoc'h-c'hwi ret / Rak mennet int d'ho fuzuilhañ.
Setu perak, ha ken abret, / On deut d'ar red d'ho kuzulia, / Ha tec'hout kuit ' vo deoc'h-c'houi ret / Rak mennet int d'ho fuzulia.
1960
Daveenn :
PETO
p59
D'ar sul da noz, avat, e-keit ha ma oad o sammañ e bourzh al lestr ar pezh a gasemp ganeomp, ar binasenn, ur c'hamion, ha meur a dra all, edomp o koaniañ e sal-debriñ an "Asie" hag a loc'has ac'hano war-dro un eur pe div eur noz evit bezañ e Libreville abred diouzh ar mintin.
1985
Daveenn :
DGBD
p43
Berz[h] bras a reas ha degemeret e voe an opus francigenum er broioù all, abred pe ziwezhat.
2013
Daveenn :
LLMM
Niv. 399, p. 8
"Kavet ec'h eus un dra bennak pe abred eo c'hoazh?"
2015
Daveenn :
EHPEA
p37
Dav eo ober anv amañ deus un dra all : abred pe ziwezhat e vo embannet gant ur stourmer entanet ez eo ret sevel obererezhioù feulsoc'h-feulsañ peogwir e vez graet gant feulster (ha feulster bras a-wechoù) gant an enebourien.
2015
Daveenn :
DISENT
p66
Marteze e fizio Seimenis aferioù all ennout ken abred ha warc'hoazh pe kavout a ri ur c'huzulva alvokaded all.
2015
Daveenn :
EHPEA
p66
Etimologiezh
Termen savet diwar an araogenn "a" hag an anv "pred" : a bred > abred.